Onderstaand artikel is ook gepubliceerd op de website vrijeschoolbeweging.nl en de weblog Antroposofie in de pers en in het kerstnummer van Vrije Opvoedkunst 2016.
Ter gelegenheid van de nieuwe uitgave van de “Ökonomischer Kurs” van Rudolf Steiner die nu verschenen is onder de titel ” Economie. De wereld als één economie”
heeft uitgever en publicist John Hogervorst dit voorjaar een twintigtal
bijeenkomsten georganiseerd door heel Nederland.
Op 19 april verzorgde hij in dat kader ook een lezing op
het Novaliscollege in Eindhoven. In aanwezigheid van zo’n 40 a 50 belangstellenden
heeft John een uiteenzetting gegeven van de visie van Rudolf Steiner op de
economie, zoals die ook in de voordrachten en vragenbeantwoording in het boek naar
voren komt. Steiner kiest voor een fenomenologische aanpak van economische
verschijnselen omdat de economie volledig
het resultaat is van menselijk handelen. In de economie gaat het om de productie
en verspreiding van goederen en diensten voor de hele mensheid. Hoe we dat doen
en met welke grondstoffen en hulpmiddelen is ook mensenwerk.
 |
John Hogervorst (midden) met gastheer Henk Verboom (rechts)
|
John maakt een terugblik om op een concrete en objectieve
manier een product zoals een pot pindakaas te vervolgen vanaf je bord tijdens
het ontbijt bij de consument tot en met de winning van grondstoffen (noten) in
de natuur door boeren ergens ver weg op aarde. Alles overziende realiseer je je
dan pas hoeveel mensen en middelen er wereldwijd bij betrokken zijn, om ervoor
te zorgen dat dagelijks in onze behoeften wordt voorzien. Het is daadwerkelijk een
wereldomvattend proces en we kunnen in
onze tijd daarom ook terecht spreken van een wereldeconomie. Op een andere manier zou je kunnen zeggen dat je tegenwoordig in de economie altijd voor een
ander werkt. Dat schept verbindingen
en is dus een sociale bezigheid, we zijn daarin ook solidair met elkaar Dat moet
dus ook het uitgangspunt zijn in de economie. Hoe organiseren we het
economische proces zodat we niemand op aarde tekort doen en zonder de natuur en
de aarde te schaden? Het doel is dus een duurzame en solidaire economie te realiseren,
voor de mensen nu én toekomstige generaties. De moderne visies zoals een circulaire
economie of Cradle tot Cradle benadering streven hetzelfde na.
 |
Vrije schoolgemeenschap voor Vwo, Havo en Vmbo
|
Rudolf Steiner constateerde ook al in zijn tijd (rond
1920) dat het kapitalistische systeem al grote nadelen had. Hij zag al hoe in de
natuur roofbouw gepleegd werd op landbouwgrond, bossen en mijnen ter
verkrijging van grondstoffen en hoe mensen onder erbarmelijke
arbeidsomstandigheden ingezet werden in fabrieken en bedrijven. In de geest van zijn tijd pleitte hij ook voor
een soort socialistische benadering
van de economie waarbij de grond en kapitaalgoederen niet in privébezit mochten zijn maar geneutraliseerd
en in handen van de gemeenschap of samenleving. Hij was geen voorstander van
staatseigendom zoals de marxisten en communisten. Het huidige eigendomsrecht is
eigenlijk een heel oud (en achterhaald?) principe dat we te danken hebben aan
de Romeinse tijd zo’n tweeduizend jaar geleden. Daar ontstond in het recht het
eigenbelang en particulier eigendom. Dit rechtsprincipe is aan vernieuwing
onderhevig en moet aangepast worden aan de huidige nieuwe tijd. Wel particulier
bezit van prive-spullen, maar niet meer van collectieve goederen zoals
landbouwgrond , bossen en weiden en
kapitaalgoederen. Zo kenden we in Europa lange tijd de Commons als
gemeenschappelijke weidegronden, waar de gemeenschap zorgde voor beheer en
onderhoud. Wetenschapper Elinor Ostrom kreeg in 2009 als eerste vrouw de
Nobelprijs voor de economie voor haar grondige studie van het beheer van deze
Commons.
 |
Grote hal Novaliscollege met belangstellenden
|
Anders dan in de huidige economie waar het uitgangspunt de
concurrentie is, pleitte Steiner juist voor samenwerking en overleg tussen alle
economische partijen. Concurrentie kan ertoe leiden dat het recht van de
grootste en sterkste gaat overheersen. Je kunt minder draagkrachtige bedrijven
het faillissement in duwen of door de mogelijkheid van een financiële overname
kun je je opponenten overnemen en zo onschadelijk maken. Uiteindelijk zien we
in veel branches en sectoren een beperkt aantal ondernemingen die door hun
omvang en macht de markten/consumenten domineren. In wat Steiner een associatieve economie noemde moet er
gelegenheid zijn om in verschillende overlegorganen de belangen en kennis van
producenten, handelaren en consumenten samen te brengen, af te wegen en
besluiten te nemen over kwaliteit , hoeveelheden en prijzen van producten. John
geeft als voorbeeld het huidige Japan waar als zo’n 25 procent van de producten
gemaakt wordt in opdracht van consumentenkringen. Dat is dus vraag- en juist
niet aanbod-gestuurd. Onze westerse economie is juist sterk aanbod-gestuurd en
wordt door middel van enorme reclame- en marketinginspanningen geprobeerd consumenten te verleiden deze producten
aan te schaffen. Bij een mismatch tussen vraag en aanbod leidt dat echter tot
grote verspillingen. In de economie gaat
het om schaarse goederen en dus is
zorgvuldigheid (lees efficiency en effectiviteit) noodzakelijk.
Bij vraag-gestuurde productie is dat veel
vanzelfsprekender.
Overleg en uitwisseling in grote diverse groepen mensen
blijkt wel degelijk interessante resultaten op te leveren. In het boek The Wisdom of Crowds wordt aangetoond dat
een heterogene groep tot betere oordelen en schattingen komt dan een homogene
groep deskundigen. De Amerikaanse economisch journalist en onderzoeker James Surowiecki
heeft daar vele voorbeelden van beschreven.
Voor wie zou kunnen denken dat een overlegeconomie
ouderwets en achterhaald is, gezien het falen
van alle historische communistische voorbeelden, kan toch verwezen worden naar
twee moderne wetenschappers Michael Albert en Robin Hahnel, die in hun theorie van
Parecon (samentrekking van participatieve economie) ook uitgaan van economische
overlegkringen.
In de Nederlandse biologische dynamische Landbouw en
dankzij de inspanningen van o.a. Odin/Estafette worden ook voedingsmiddelen
geleverd via zogenaamde groente-abonnementen. Daarbij kunnen consumenten vooraf
aangeven wat hun behoefte aan etenswaar zal zijn. Een toezegging vooraf om
bepaalde producten in de nabije toekomst af te gaan nemen.
Een ander belangrijk punt is de totstandkoming van prijzen
en de zoektocht naar de juiste en
transparante prijs. In de definitie van Steiner( 29 juli 1922): "Een prijs is de juiste prijs wanneer iemand voor een product dat hij vervaardigd heeft, zoveel als tegenwaarde ontvangt dat hij al zijn behoeften (en die van zijn naasten) kan bevredigen totdat hij opnieuw een product zal hebben vervaardigd".
Dus niet terugkijkend
hoelang het heeft geduurd en kijkend naar alle productiekosten, maar juist vooruit kijkend en naar alle behoeften van iemand en zijn familie gedurende een bepaalde tijd.
Deze definitie is echter niet erg praktisch als
we bedenken hoeveel mensen en middelen bij ieder product betrokken zijn. Je
kunt echter geen scherpe grenzen trekken en dus worden het oneindige rekensommetjes. De juiste prijs is daarmee feitelijk een
onmogelijke opgave. Openheid en transparantie met betrekking tot prijzen is
echter wel haalbaar en wenselijk. Daar moeten en kunnen we mee beginnen zodat alle
economische partijen voortdurend streven naar verdere efficiency (minimale
verspilling) en effectiviteit (schaalvergroting en innovatie) zonder afbreuk te
doen aan mens en natuur.
Na een korte koffiepauze was er gelegenheid om vragen te
stellen . Het aanwezige publiek maakte daar dankbaar gebruik van met vragen als:
“Is de mensheid als het gaat om bewustzijnsontwikkeling al
toe aan een associatieve economie”?
“Hoe berekent John als uitgever (Nearchus) zelf
de juiste prijs van een nieuw uitgegeven boek”?
“Wat
vind je van het nieuwe boek van Joris Luyendijk en het boek "Kapitaal in de 21e eeuw" van Thomas
Piketty”?
“Is er in de visie van Steiner ook een
belangrijke plaats voor regionale en lokale producten”?
Dankzij John werd het een boeiende avond, die de mensen
hopelijk weer wat houvast heeft gegeven.
